حالا نزدیك به 100 روز بعد از این وعده‌ها و انتخاب مسعود پزشكیان در انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم اصلی‌ترین مطالبه كماكان موضوع فیلترینگ است. دستور رییس دولت در نخستین جلسه شورای عالی فضای مجازی مبنی بر برخورد با فیلترشكن‌ها نیز با واكنش‌های مختلفی مواجه شده است.

در كنار این موضوع، صحبت‌های وزیر ارتباطات دولت پزشكیان درباره وضعیت فیلترینگ در كشور نیز انعكاس‌های مختلفی از جانب حامیان دولت داشته است. سیدستار هاشمی در حاشیه آیین آغاز سال تحصیلی جدید در جمع خبرنگاران درباره برنامه خود جهت بهبود تجربه كاربران از اینترنت تاكید كرد كه مسئله فیلترینگ در شورای عالی فضای مجازی و مركز ملی فضای مجازی در حال پیگیری است. او در پاسخ به سوال خبرنگاران تنها گفت كه اجازه بدهید این موضوع در فضای كارشناسی پیگیری شود.

این پاسخ وزیر ارتباطات و تاكید او بر صورت مسئله نیز با واكنش برخی رسانه‌های نزدیك به دولت مواجه شد و از وزیر خواستند تا به جای طرح صورت مساله و تكرار مكررات بر راه‌حل و واقعیات در این زمینه بپردازد.

به نظر می‌رسد مطالبه گزارش در این باره به صورت شفاف از جانب مردم با گذشت نزدیك به 100 روز از انتخاب مسعود پزشكیان به عنوان رییس‌جمهور مطالبه بحقی باشد به‌خصوص كه مسئله اینترنت و فیلترینگ بیش از آنكه یك وعده یا مطالبه سیاسی یا كارشناسی باشد جنس اجتماعی داشته و تمامی امور زندگی همه مردم در همه طبقات و گروه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

با توجه به اینكه این موضوع از اصلی‌ترین محورهای طرح شده در انتخابات تیرماه 1403 بود زمان آن است كه هر چه سریع‌تر درباره آن به مردم درباره این اقدامات به مردم گزارش داده شود.

نباید از نظر دور داشت كه مسعود پزشكیان یكی از اصلی‌ترین محورهای تبلیغات انتخاباتی و معرفی برنامه‌های خود در صورت پیروزی كه منجر به جذب بخشی از آرای خاكستری به سمت او شد را بر محور مسائلی همچون فیلترینگ قرار داد. علاوه بر این حوزه اینترنت و فیلترینگ از معدود حوزه‌هایی است كه می‌توان در كوتاه‌مدت درباره آن اقدامات موثر انجام داده و به مردم گزارش داد.

غلامحسین كرباسچی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب بعد از پیروزی مسعود پزشكیان در گفت‌وگویی با پایگاه خبری جماران «اولین و راحت‌ترین مسئله» پزشكیان را «مسئله رفع فیلترینگ» خواند و خواستار ایستادگی دولت و وزیر ارتباطات پزشكیان برای رفع فیلترینگ شد. او رفع فیلترینگ را «قدم اول» خواند و به وزیر ارتباطات دولت پیشنهاد داد كه «یك كلمه بگوید كه من این كار را نمی‌كنم، هر اتفاقی هم خواست بیفتد. قبلا گفته بودند وزیری كه این كار را نمی‌كرده، برای وی پرونده درست می‌كنند؛ خب نكند آخرش چه می‌شود؟»

كرباسچی رفع فیلترینگ را قدم اول و كاری ساده توصیف و تصریح كرده بود كه «مردم گرفتاری و مشكلات اقتصادی دارند، اما از طرف دیگر هزینه فیلترشكن هم برای آنها بار شده و مشكلاتی برای كسب و كار و زندگی مردم ایجاد كرده است». اشاره كرباسچی در این گفت‌وگو مبنی بر پرونده‌سازی برای وزیری كه زیر بار نمی‌رفت به موضوع محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت حسن روحانی باز می‌گردد كه به دلیل استنكاف از ابلاغ فیلترینگ اینستاگرام پایش به دادستانی هم باز شد.

تردیدی نیست كه پزشكیان در مسیر رفع فیلترینگ با مشكلات و دست‌اندازهای مختلفی از جمله جریان منتقد خود رو به رو است. فضای مجازی در چند سال اخیر به میدانی برای رقابت جریان‌های سیاسی برای استفاده بیشتر از آن تبدیل شده است. فراموش نكنیم كه صبح روز بعد از اعلام نتایج رقابت‌های انتخاباتی روح‌الله مومن‌نسب، چهره حامی سعید جلیلی در انتخابات و پدر معنوی جریان مدافع فیلترینگ و تئوریسین بارداری با دو گیگ اینترنت، درباره علت اصلی شكست جریان جلیلی در انتخابات گفت: «ما كشور را به فیلترشكن‌ها باختیم.»

مسئله این جریان مشخصا در مورد تجمعات حول موضوع حجاب نیز قابل مشاهده بود. وقتی یك جریان كاملا سازمان یافته در شبكه اجتماعی ایتا در حال تولید محتوا و جریان‌سازی در این باره بود. در اردیبهشت سال جاری كمتر از ۷۲ ساعت بعد از اینكه كانال ستاد امر به معروف و نهی از منكر استان تهران در شبكه اجتماعی ایتا «فراخوان مردمی پیاده‌روی حمایت از عفاف و حجاب» را منتشر كرد، این تجمع برگزار شد.

آنچه در آن زمان بین بخش‌هایی از جریان اصولگرا در شبكه ایتا رخ داد به خوبی عیان كرد كه گروه‌هایی كه خواهان ریشه‌كن شدن شبكه‌های اجتماعی غیرایرانی بودند چه كسانی هستند و چه دیدگاه‌هایی دارند و چرا تا این اندازه بر طبل فیلترینگ و محدود كردن شبكه‌های اجتماعی می‌كوبند. آش رفتارهای ایتا در این ماجرا علیه منتقدان بسیار محتاط برخی شیوه‌های برخورد با بدحجابی به اندازه‌ای شور شد كه صدای روزنامه اصولگرای فرهیختگان را نیز در آورد و در مطلبی درباره این رویه هشدار داد. رویه‌ای كه روحیه هواداران فیلترینگ و حضور انحصاری شبكه‌های اجتماعی بومی در كشور را عیان كرد و نشان داد برای آنها دایره انقلابیون می‌تواند تا حدی تنگ شود كه حتی مهدی فضائلی چهره شاخص دفتر رهبری نیز در آن جای نگیرد.

 

وعده‌های پزشكیان درباره رفع فیلترینگ چه بود؟

مسعود پزشكیان از نمایندگان مجلسی بود كه همواره در زمان حضور در مجلس از مسئله فیلترینگ انتقاد می‌كرد و در زمانی كه مجلس یازدهم در گیر و دار بررسی طرح صیانت از حقوق كاربران در فضای مجازی بود در گفت‌وگوهای مختلف از این طرح و كمیسیون ویژه بررسی آن و البته بررسی آن ذیل اصل 85 قانون اساسی انتقاد می‌كرد. با اعلام كاندیداتوری برای حضور در انتخابات نیز كمپین او تمركز ویژه‌ای بر مسئله رفع فیلترینگ داشت. پزشكیان حتی در مناظرات پیش از دور اول انتخابات مخالفت با فیلترینگ را به دلیل آسیبی كه به كسب‌ و كارها می‌زند طرح و از رفع آن دفاع كرد. حساب كاربری پزشكیان در شبكه اجتماعی ایكس(توییتر سابق) در آن ایام مكررا به معایب فیلترینگ، آسیب دیدن كسب‌ و كارها به دلیل محدودیت‌ها و داغ شدن بازار فروش فیلترشكن اشاره و تاكید می‌كرد كه مردم مطالبه رفع فیلتر از فضای مجازی و اینترنت را دارند و باید به خواسته‌های مردم توجه كرد.

در ایام مناظرات پزشكیان در كنار 5 نامزدی بود كه از فیلترینگ انتقاد می‌كردند. مشخصا سعید جلیلی هرگز موضع‌گیری خاصی در این باره نداشت اما 5 نامزد دیگر به میزان‌های متفاوت از وضعیت فیلترینگ در كشور انتقاد كردند و وعده حل آن را دادند. پزشكیان در ایام مناظره‌ها و تبلیغات یكی از محورهای اصلی در برنامه‌ دولتش را «اینترنت» و مسئله «فیلترینگ» اعلام كرد. از اینكه «تمام تلاش خود را برای اصلاح نظام ناكارآمد فیلترینگ به كار می‌بندم» تا تاكید بر اینكه «اینترنت را باید آزاد كنیم.»

حتی حساب كاربری او در بین مرحله اول و دوم توییتی با این محتوا منتشر كرد: «من اگر انتخاب شدم جلوی فیلترینگ خواهم ایستاد و كسب و كارهای تعطیل شده را بازیابی خواهم كرد.» با این وجود طرح یك مسئله در میان اظهارات پزشكیان در حوزه فیلترینگ در همان زمان نیز با ابهاماتی از جانب هوادارانش مواجه شد. وقتی نوشت كه «در تمام جهان در مواقع خاص محدودیت‌هایی دارند اما نباید این طور باشد كه الان وقتی هیچ مسئله‌ای نیست، فیلترینگ بگذاریم.» این نوشته به این معنا بود كه در دولت او هم در «مواقع خاص» ممكن است محدودیت‌هایی برای اینترنت در نظر گرفته شود كه احتمالا دولت در قبال آن پاسخگو نخواهد بود اما در شرایط عادی نباید فیلترینگ و محدودیتی اعمال كرد. با این وجود پزشكیان چه در ایام انتخابات و چه بعد از آن استراتژی و طرح و برنامه خاصی درباره اینكه چطور می‌خواهد این وعده را محقق كند، ارائه نكرد.

 

فیلترینگ؛ محور رقابت‌های ریاست‌جمهوری چهاردهم و ابزار جاذبه و دافعه كاندیداها برای مردم

ادعای گزافی نیست اگر بگوییم موضوع رفع فیلترینگ و مبارزه با آن در انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم به یكی از اصلی‌ترین محورها در ارتباط با جاذبه یا دافعه كاندیداها برای مردم رای‌دهنده و مخاطبانی كه تصمیم به حضور در انتخابات داشتند یا در این باره دودل بودند، تبدیل شد. پزشكیان در حالی وعده ایستادن در برابر فیلترینگ را داد كه سعید جلیلی در مناظره‌های پیش از دور اول انتخابات برخلاف هر پنج نامزد دیگر هیچ مخالفتی نسبت به موضوع فیلترینگ مطرح نكرده بودند. این مسئله حتی ذیل تقسیم‌بندی اصولگرایی و اصلاح‌طلبی نیز نرفت و مصطفی پورمحمدی، دبیركل تشكل سنتی اصولگرایان یعنی جامعه روحانیت مبارز اولین ویدیوی تبلیغاتی‌اش را صرفا به موضوع اینترنت و فیلتر اختصاص داد و در آن اینترنت را مانند «آب برای زندگی» توصیف كرد و گفت تلاش خواهد كرد در «كوتاه‌ترین مدت به وی‌پی‌ان‌ها و فیلترینگ خاتمه» بدهد. پورمحمدی نیز البته همانند پزشكیان فرجه‌ای برای امور خارج از اختیارات دولت در ساختار تصمیم‌گیری درباره فضای مجازی قائل شد و ضمن تاكید بر اینكه «فیلترینگ را برمی‌دارد» قطع اینترنت در برخی مقاطع را «قابل دفاع» خواند.

محمدباقر قالیباف، دیگر نامزد جریان اصولگرا نیز در مناظرات گفت با فیلترینگ مخالف است، زیرا «خطرات و فساد زیادی به همراه» دارد، اما به جای وعده‌ رفع فیلترینگ، از لزوم حاكمیت بر فضای مجازی و تكمیل پروژه شبكه ملی اطلاعات سخن گفت.

امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، دیگر نامزد اصولگرا نیز فیلتر برخی از وب‌سایت‌ها را «مردم‌آزاری» خواند اما وعده‌ای نیز درباره مقابله با رفع فیلترینگ نداد. پزشكیان اما در ایام رقابت‌های پیش از دوره نخست و در فاصله زمانی بین دور اول و دوم انتخابات موضوع اینترنت را در نظر داشت و محدودیت‌های موجود برای فضای مجازی را «محدودیت‌های كشنده» خواند و گفته بود كه آمده است تا به این محدودیت‌ها خاتمه بدهد، پیش از برگزاری دور دوم انتخابات تضمین داده بود كه «در برابر فیلتر كردن و فیلترشكن بازی بایستد.»

تردیدی نیست كه در دور دوم انتخابات كه رقابت بین پزشكیان و جلیلی محدود شد یكی از عوامل برتری پزشكیان بر رقیب در نگاه مردم، دیدگاه متفاوت این دو كاندیدا نسبت به موضوع اینترنت و فیلترینگ بود چرا كه مشخصا سكوت سعید جلیلی در قبال این مسئله و البته اظهارات نزدیكان و چهره‌های ستاد او حاكی از حمایت و دفاع از سیاست فیلترینگ بود. شاید بتوان گفت دو محور سیاست خارجی و رابطه با جهان و فیلترینگ اصلی‌ترین عوامل در برتری پزشكیان به جلیلی در رقابت انتخاباتی 1403 بودند كما اینكه وجود برخی افراد در تیم مشاوره سعید جلیلی كه اساسا مخالف استفاده از پلتفرم‌های خارجی و دسترسی آزاد به اینترنت هستند و فضای مجازی را فقط محدود به شبكه ملی اطلاعات و پلتفرم‌های داخلی می‌دانند، از نگاه رسانه‌ها و مردم دور نماند.

در نهایت نیز پزشكیان در یكی از پیامك‌هایی كه در آخرین روز تبلیغات نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری منتشر كرد، متعهد به تحقق ۶ وعده شد كه «در مقابل فیلترینگ می‌ایستم» بند دوم آن بود.

بعد از پیروزی در انتخابات نیز انتخاب ستار هاشمی به عنوان «جوان‌ترین استاد ‌تمام هوش مصنوعی» این پیام را به جامعه مخابره كرد كه فیلترینگ در دستوركار جدی دولت قرار داد. با این وجود وقتی هاشمی در زمان بررسی صلاحیت وزرای پیشنهادی در توییتر نوشت: «به عنوان یك متخصص، تاكید می‌كنم كه نقش فیلترشكن‌ها در بسیاری از حملات سایبری علیه زیرساخته‌های حیاتی كشور، همان نقش پیاده ‌نظام نفوذی دشمن است» برخی زبان به نقد او گشودند كه موضع صریحی درباره رفع فیلترینگ نگرفته است. در مقابل نیز برخی این ادبیات او را راهبردی برای اقناع نمایندگان مجلس در نظر گرفتند.

حالا اما نوك پیكان انتظار از دولت پزشكیان به سمت شخص خود او و وزیر جوانش است. وزیری كه مورد نقد قرار گرفته كه نباید به مرور زمان پشت سپر بی‌اختیاری در این حوزه قرار بگیرد. علاوه بر این انحصار اخبار بیرون آمده از دولت چهاردهم در این ایام به تك عبارتی مبنی بر «دستور برخورد با فیلترشكن‌ها» این نگرانی را برای مردم و رای‌دهندگان به مسعود پزشكیان به وجود آورده كه مبادا سرنوشت فیلترینگ نیز در این دولت به روزگار ادوار گذشته دچار شود. به دستورات سطحی رییس دولت و سكوت وزیر ارتباطات.

در كنار انتظار به حق جامعه برای دریافت گزارشی شفاف از دولت درباره موضوع فیلترینگ وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز باید در این زمینه از عملكرد خود در این زمینه ذیل رویكرد اتاق شیشه‌ای گزارش بدهد. تجربه وزارت محمدجواد آذری جهرمی و عیسی زارع‌پور در دو دولت دوازدهم و سیزدهم این مسئله را نشان می‌دهد كه دو وزیر با اختیارات یكسان می‌توانند عملكردهای بسیار متفاوتی داشته باشند. سكانداری محمدجواد آذری جهرمی در دوران وزارتش در دولت حسن روحانی موید این مسئله بود كه می‌توان وزیری با اختیارات محدود اما اثرگذاری نامحدود بود. اگرچه او نیز درباره قطع اینترنت در برهه زمانی اعتراضات آبان 98 گفت كه «موضوع خارج از اراده او بوده است» اما حداقل در مقابل دستور فیلتر اینتساگرام ایستاد، تا جایی كه دادستانی علیه وزیر اعلام جرم كرد. آذری جهرمی به دادسرای فرهنگ و رسانه رفت و بازجویی شد، دستور آزادی‌اش با قرار التزام صادر شد و به محل كارش بازگشت اما این ماجرا نشان داد محدوده اختیار در مقابل اراده برای تغییر واژه كوچكی است.

او حتی بعد از دوران وزارتش نیز سعی كرد با ارائه داده‌های علمی یا موضع‌گیری‌های سیاسی نقش موثری در جریان‌سازی در همراهی یا مخالفت با تصمیمات حوزه فضای مجازی داشته باشد. به‌ طور مثال در ساعاتی كه مجلس یازدهم كلیات طرح صیانت از حقوق كاربران در فضای مجازی -كه همان محدودیت اینترنت خوانده می‌شد – را تصویب كرد او در توییتی نوشت: «نازك آرای تن ساق گلی. كه به جانش كشتم. و به جان دادمش آب. ‌ای دریغا به برم می‌شكند». موضوعی كه حتی واكنش مدافعان طرح صیانت را علیه آذری‌جهرمی به دنبال داشت.

مرور همین تجارب تاریخی است كه این مطالبه را تقویت می‌كند كه وزارت ارتباطات دولتی كه در ایام انتخابات كه مسئله اینترنت را به یكی از وعده‌های اصلی‌اش تبدیل كرده و با شعار مقابله با فیلترینگ وارد كارزار رقابت شد باید در این زمینه سریع‌تر گزارشی شفاف به رای‌دهندگانش و البته همه مردم ارائه بدهد.

 

تركیب شورای عالی فضای مجازی و دست برتر دولت پزشكیان

برخی از فعالان سیاسی و ناظران معتقدند كه برای نتیجه بخشی بهتر در زمینه رفع فیلترینگ باید این مسئله از كانال مجلس پیگیری شود. فارغ از صحت و سقم این مسئله از دریچه حقوقی به نظر می‌رسد امكان چنین مسئله‌ای در شرایط فعلی وجود ندارد.

در نخستین جلسات علنی تشكیل شده در مجلس دوازدهم بعد از پیروزی مسعود پزشكیان در انتخابات تنشی جدی به دلیل عدم رسیدگی به طرح دوفوریتی‌اش درباره رفع فیلترینگ رخ داد. ماجرا از این قرار بود كه نمایندگان نزدیك به دولت و حامیان مسعود پزشكیان در راستای تحقق این وعده دست به طراحی طرحی زدند برای رفع فیلترینگ. طرح اما در دستوركار قرار نگرفت و اعتراض محمدقسیم عثمانی، نماینده بوكان در مجلس مبنی بر اینكه «من طرحی دوفوریتی تهیه و تقدیم هیئت رییسه كردم. این طرح تمام مراحل خود را طی كرده است، اما آقای [محمدباقر] قالیباف این طرح را وتو كردند. با چه حقی این كار را انجام دادید؟ آقای قالیباف شما به قرآن سوگند یاد كردید كه آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی را رعایت كنید» نیز به جایی نرسید. البته در داخل مجلس نمایندگانی هستند كه با صدای بلند با مسئله فیلترینگ مخالفت می‌كنند و بدون شك در صورت اقدامی موثر از جانب دولت این جریان در مجلس نیز مدافع رییس‌جمهور و تصمیماتش خواهند بود. به ‌طور مثال جواد نیك‌بین، عضو كمیسیون فرهنگی مجلس در واكنش به اظهارات یكی از چهره‌های رادیكال جناح راست درخصوص فیلترشكن‌ها گفت: «هر چند ممكن است برخی دوستان از دست من ناراحت شوند اما شفاف می‌گویم: نویسندگان برنامه فیلترینگ(طرح صیانت) نویسندگان وی‌پی‌ان‌ها (فیلترشكن‌ها) هم هستند. یعنی كسی كه برنامه فیلترینگ را می‌نویسد یا خودشان مستقیما یا با چند واسطه، وی‌پی‌ان را هم می‌فروشد.»

غلامرضا نوری قزلجه، نماینده بستان‌آباد در مجلس یازدهم و دوازدهم كه حالا به عنوان وزیر جهاد كشاورزی به مجلس معرفی شده است نیز پیش از این گفته بود: «بر اساس اطلاعاتی كه از شركت‌ها و مجموعه‌هایی كه اقدام به فروش فیلترشكن می‌كنند، دارم همان افراد و جریاناتی كه اقدام به فیلترینگ كرده و برای تصویب طرح صیانت تلاش كرده‌اند، بی‌ارتباط با فروشندگان فیلترشكن هم نیستند. باید توجه داشت گردش مالی این صنعت به اندازه‌ای بالاست كه بعید است بخش خصوصی بتواند در این حجم در فروش فیلترشكن ورود كند.» واقعیت امر این است كه بافت سیاسی مجلس و تقسیم سهم تصمیم‌گیری بین 290 نماینده امكان اقدامی عاجل یا حتی موثر در زمینه این گره كور را بسیار سخت می‌كند.

از این جهت مسئله فیلترینگ باید مشخصا از جانب خود دولت پیگیری شود به خصوص كه حالا در زمانی كه دولت در دست مسعود پزشكیان و وزرایش است، در شورای عالی فضای مجازی نیز دست برتر با دولت است.

شورای عالی فضای مجازی به عنوان نهادی كه در این زمینه تصمیم‌ساز و تاریخ‌ساز است فرصتی بی‌بدیل برای تغییرات هر چند كوچك در زمینه فیلترینگ را دارد و می‌توان با مقاومت در برابر برخی طرح‌ها و رفع محدودیت‌ها به صورت آهسته و پیوسته با توسل به تركیب شورای عالی فضای مجازی و حضور ۶ وزیر در این شورا، این وعده را محقق كرد.

علاوه بر این «كارگروه تعیین مصادیق مجرمانه» كه در حال حاضر با نام غیررسمی «كمیته فیلترینگ» شناخته می‌شود، نیز فرصتی دیگر است كه باید برای تغییر وضعیت فیلترینگ مورد توجه باشد. اگرچه این كمیته زیر نظر دادستان كل كشور فعالیت می‌كند اما متشكل از ۱۲ عضو است كه شش نفر از قوه مجریه و دو نفر از قوه مقننه و مابقی از قوه قضاییه هستند.

اعضای این كمیته شامل وزیر یا نماینده وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، ارتباطات، فناوری و اطلاعات، اطلاعات، دادگستری، علوم، تحقیقات و فناوری، فرهنگ و ارشاد اسلامی، رییس سازمان تبلیغات اسلامی، رییس سازمان‎ صدا و سیما و فرمانده نیروی انتظامی، یك نفر خبره در فناوری اطلاعات و ارتباطات به انتخاب كمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی و یك نفر نماینده مجلس شورای اسلامی به انتخاب كمیسیون حقوقی و قضایی و تأیید مجلس شورای اسلامی است و ریاست كمیته نیز بر عهده دادستان كل كشور است. بنابراین دولت در نیمی از این كمیته نیز حضور دارد و البته دارای رای است. نیمی از رای می‌تواند سرنوشت بسیاری از مسائل را تغییر بدهد.

مدت زمان سپری شده از عمر دولت اگرچه شاید برای نهایی شدن رفع فیلترینگ كافی نباشد اما زمانی كافی برای برنامه‌ریزی‌های اولیه در این زمینه بوده است. از این جهت مردم منتظر گزارش شفاف در این زمینه هستند. گزارشی متكی بر میزان عمل به تعهدات مسعود پزشكیان كه وعده داده بود در مقابل كژفهمی‌ها خواهد ایستاد.(اعتماد)