در سال‌های اخیر، عمده توجه پژوهشگران، رسانه‌ها و سیاست‌گذاران بر تأثیرات منفی استفاده بیش‌ازحد نوجوانان از تلفن‌های هوشمند و رسانه‌های اجتماعی متمرکز بوده است. اما اکنون روندی تازه در حال شکل‌گیری است؛ سالمندانی که مانند نسل جوان، روزانه ساعت‌های طولانی مقابل صفحه‌نمایش‌ها سپری می‌کنند و برخی از آن‌ها حتی نشانه‌هایی از اعتیاد رفتاری به ابزارهای دیجیتال نشان می‌دهند.

به گزارش نشریه اکونومیست، «مرکز ملی اختلال‌های بازی» در بریتانیا که از سال ۲۰۱۹ فعالیت می‌کند، ابتدا بیشتر پذیرای نوجوانانی بود که به اجبار والدین برای درمان اعتیاد به بازی‌های ویدیویی مراجعه می‌کردند. اما اکنون، تصویر مراجعه‌کنندگان کاملاً تغییر کرده است؛ تا امروز ۶۷ فرد بالای ۴۰ سال در این مرکز درمان شده‌اند و جالب‌تر اینکه مسن‌ترین بیمار زنی ۷۲ ساله بوده که به بازی‌های موبایلی اعتیاد پیدا کرده بود. این آمار نشان می‌دهد که اعتیاد دیجیتال تنها معضل نسل جوان نیست و سالمندان نیز به شکلی جدی در معرض آن قرار دارند.

چرا سالمندان بیشتر در معرض آسیب‌های دیجیتال قرار گرفته‌اند؟

بسیاری از فعالان حوزه سالمندی معتقدند که آسیب‌پذیری سالمندان در برابر خطرات دیجیتال نه‌تنها کمتر از نوجوانان نیست، بلکه در برخی موارد حتی شدیدتر است. چند دلیل مهم در این زمینه مطرح است:

۱. اتصال دائمی ابزارهای سالمندان به حساب‌های بانکی

سالمندان معمولاً از تلفن‌های هوشمند و تبلت‌هایی استفاده می‌کنند که انواع حساب‌های بانکی، کیف پول‌های دیجیتال و اطلاعات مهم مالی روی آن‌ها ذخیره شده است. این ویژگی باعث می‌شود که:

• خطر کلاهبرداری اینترنتی

• برداشت‌های غیرمجاز

• پرداخت‌های سهوی یا ناخواسته

• و دسترسی مهاجمان سایبری به اطلاعات مالی

در این گروه سنی بیشتر دیده شود.

بسیاری از سالمندان نیز آشنایی کافی با تنظیمات امنیتی یا روش‌های به‌روزرسانی دستگاه ندارند و همین موضوع میزان آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد.

۲. واتس‌اپ؛ ابزاری کاربردی و در عین حال پرخطر

برنامه‌هایی مانند واتس‌اپ که برای سالمندان بسیار محبوب و ضروری است—به‌ویژه برای تماس با فرزندان و بستگان—یکی از بسترهای اصلی کلاهبرداری اینترنتی محسوب می‌شود.

کلاهبردارها با ارسال لینک‌های آلوده، پیام‌های جعلی، یا پیام‌هایی که هویت فرد نزدیک را جعل می‌کنند، به‌راحتی از سالمندان سوءاستفاده می‌کنند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که گروه سالمندان بیشتر از جوانان به این پیام‌ها اعتماد می‌کنند و در نتیجه احتمال افتادن در دام فریبنده‌های اینترنتی بالاتر است.

تغییر سبک زندگی سالمندان و افزایش «زمان صفحه»

نسل سالمندی که امروز وارد دهه ۶۰ یا ۷۰ سالگی می‌شود، با نسل‌های قبل خود تفاوت اساسی دارد. این افراد از دهه‌های میانی عمر با فناوری دیجیتال آشنا بوده‌اند و اکنون که دوران بازنشستگی را سپری می‌کنند، زمان بیشتری برای حضور در فضای دیجیتال دارند.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که:

• بسیاری از سالمندان ساعت‌های طولانی در شبکه‌های اجتماعی وقت می‌گذرانند،

• به بازی‌های موبایلی روی آورده‌اند،

• و برخی به مصرف بیش‌ازحد محتوا، خرید اینترنتی یا گفت‌وگو در پیام‌رسان‌ها وابسته شده‌اند.

همین تغییر باعث شده که «وابستگی دیجیتال» به پدیده‌ای مشترک میان نوجوانان و سالمندان تبدیل شود.

از تلویزیون تا گوشی هوشمند؛ تغییر الگوهای مصرف رسانه

سالمندان پیش از این عمدتاً به تماشای تلویزیون شهرت داشتند. طبق مطالعات، افراد بالای ۷۵ سال در بسیاری از کشورها روزانه بیش از پنج ساعت تلویزیون تماشا می‌کنند—رقمی بسیار بیشتر از جوانان.

اما امروز وضعیت متفاوت است. علاوه بر تلویزیون، ابزارهای جدید مانند:

• تلفن هوشمند

• تبلت

• لپ‌تاپ

به‌شکل قابل توجهی به زمان مصرف رسانه‌ای سالمندان اضافه شده است. به این ترتیب، فرد سالمند ممکن است ساعت‌های طولانی بدون وقفه بین این دستگاه‌ها جابه‌جا شود؛ رفتاری مشابه نوجوانانی که مدام بین شبکه‌های اجتماعی در رفت‌وآمد هستند.

خطرات پنهان: از افسردگی تا کاهش شناختی

پزشکان و روان‌شناسان هشدار می‌دهند که استفاده بیش‌ازحد از ابزارهای دیجیتال می‌تواند پیامدهای جدی برای سالمندان داشته باشد:

افسردگی و انزوای اجتماعی

مصرف طولانی‌مدت محتوا و ارتباط مجازی ممکن است سالمندان را از تعامل اجتماعی واقعی دور کند. این موضوع خطر افسردگی را افزایش می‌دهد.

کاهش فعالیت بدنی

نشستن طولانی‌مدت، کاهش تحرک و کم‌خوابی پیامد مستقیم اعتیاد دیجیتال است و می‌تواند مشکلات جسمی مانند دیابت، فشار خون یا اختلالات مفصلی را تشدید کند.

کاهش توان شناختی

مطالعات نشان می‌دهد که حضور طولانی در فضای مجازی ممکن است تمرکز، حافظه و مهارت‌های شناختی سالمندان را کاهش دهد.

وابستگی روانی به ابزار دیجیتال

برخی سالمندان به مرحله‌ای می‌رسند که در صورت نبود تلفن همراه یا اینترنت، دچار اضطراب، بی‌قراری و کاهش روحیه می‌شوند—نشانه‌هایی که روان‌شناسان برای اعتیاد رفتاری توصیف می‌کنند.

نگرانی جهانی؛ اما کمبود سیاست‌گذاری مشخص

در حالی که دولت‌ها و نهادهای آموزشی در کشورهای مختلف برای کاهش مصرف گوشی در میان نوجوانان اقداماتی انجام داده‌اند—مانند ممنوعیت تلفن همراه در مدارس یا محدودیت سنی برای رسانه‌های اجتماعی—در حوزه سالمندان تقریباً هیچ سیاست‌گذاری منسجمی شکل نگرفته است.

در کشورهایی مانند بریتانیا، استرالیا و کانادا، برنامه‌هایی برای ارتقای سواد دیجیتال سالمندان اجرا شده، اما این برنامه‌ها بیشتر بر آموزش استفاده از فناوری تمرکز دارند و نه مدیریت اعتیاد یا پیشگیری از آسیب‌های رفتاری.

راهکارهایی برای کاهش خطرات دیجیتال در سالمندان

کارشناسان چند راهکار کلیدی را برای کاهش آسیب‌ها پیشنهاد می‌کنند:

۱. آموزش سواد دیجیتال مالی

سالمندان باید با اصول امنیت سایبری، تشخیص پیام‌های جعلی و مدیریت حساب‌های آنلاین آشنا شوند.

۲. نظارت بر زمان استفاده

خانواده‌ها می‌توانند با نصب ابزارهای مدیریت زمان صفحه، میزان استفاده از گوشی را کنترل کنند.

۳. تشویق به فعالیت‌های غیر دیجیتال

پیاده‌روی، مطالعه کتاب، فعالیت‌های گروهی یا بازی‌های فکری می‌تواند جایگزین مناسبی برای سرگرمی‌های دیجیتال باشد.

۴. تنظیمات امنیتی توسط اعضای خانواده

فعال کردن احراز هویت دو مرحله‌ای، محدودیت تراکنش‌ها و نصب آنتی‌ویروس از مهم‌ترین اقدامات امنیتی است.

۵. مراجعه به متخصص در موارد شدید

اگر استفاده دیجیتال باعث اختلال در خواب، روابط یا سلامت جسمی شده باشد، مراجعه به روان‌شناس ضروری است.

جمع‌بندی؛ آغاز پدیده‌ای که باید جدی گرفته شود

اعتیاد دیجیتال در سالمندان، پدیده‌ای تازه و در حال گسترش است. برخلاف تصور عمومی، این گروه نه‌تنها کمتر در معرض خطر نیستند، بلکه به دلیل وابستگی شدیدتر به دستگاه‌های متصل به حساب‌های مالی، آسیب‌پذیری بیشتری دارند.

اگرچه توجه رسانه‌ها بیشتر بر نسل جوان متمرکز بوده، اما یافته‌های جدید نشان می‌دهد که سالمندان نیز به‌سرعت در حال تبدیل شدن به گروهی آسیب‌پذیر در فضای دیجیتال هستند. لازم است خانواده‌ها، متخصصان و دولت‌ها با آگاهی بیشتر به این روند توجه کنند و از هم‌اکنون برای کاهش آسیب‌ها برنامه‌ریزی کنند.