در سال‌های اخیر، اقتصاد پلتفرمی به یکی از پدیده‌های تأثیرگذار در بازار کار جهان و ایران تبدیل شده است. این مدل اقتصادی، بر پایه پلتفرم‌های دیجیتال و اتصال مستقیم عرضه‌کنندگان و متقاضیان خدمات بنا شده و توانسته فرصت‌های تازه‌ای برای اشتغال و کسب درآمد ایجاد کند.

اما هم‌زمان با این فرصت‌ها، چالش‌های پیچیده‌ای نیز در حوزه تنظیم‌گری، امنیت شغلی و حقوق کار به‌وجود آمده است که بی‌توجهی به آن‌ها می‌تواند پیامدهای بلندمدتی برای نیروی کار و ساختار اقتصادی کشور داشته باشد.

رشد سریع پلتفرم‌های آنلاین در ایران

بازار کار ایران در سال‌های اخیر شاهد گسترش پلتفرم‌های آنلاین در حوزه‌های گوناگون بوده است؛ از حمل‌ونقل و تحویل غذا گرفته تا خدمات منزل و حتی خدمات تخصصی‌تر. این پلتفرم‌ها میلیون‌ها نفر را به بازار کار متصل کرده‌اند و با فراهم‌کردن انعطاف‌پذیری زمانی و مکانی، به‌ویژه برای دانشجویان، زنان خانه‌دار و افراد دارای شغل دوم، جذابیت ویژه‌ای دارند.

انعطاف‌پذیری بالا در شرایط اقتصادی سخت و نرخ بیکاری قابل‌توجه، دریچه‌ای تازه برای کسب درآمد ایجاد کرده است. با این حال، این اشتغال غالباً در بخش غیررسمی اقتصاد قرار می‌گیرد و امنیت شغلی پایداری برای شاغلان فراهم نمی‌کند.

اشتغال بدون بیمه و مزایا

بخش بزرگی از فعالان این حوزه، مانند رانندگان تاکسی‌های اینترنتی یا پیک‌های موتوری، به‌عنوان «همکار» یا «کاربر راننده» تعریف می‌شوند و نه «کارمند». این تعریف، پلتفرم‌ها را از ارائه مزایایی مانند بیمه تأمین اجتماعی، سنوات، عیدی و مرخصی معاف می‌کند.

نتیجه آن است که اگرچه این مدل کسب‌وکار به کاهش نرخ بیکاری (با تعریفی موسع) کمک می‌کند، اما هم‌زمان به گسترش اشتغال غیرپایدار و افزایش آسیب‌پذیری اقتصادی بخش بزرگی از نیروی کار منجر می‌شود.

خلأ قانونی و چالش‌های تنظیم‌گری

یکی از مهم‌ترین مسائل در اقتصاد پلتفرمی ایران، نبود چارچوب حقوقی جامع برای تنظیم روابط بین پلتفرم‌ها و کاربران آن‌هاست. قوانین کار موجود که بر اساس روابط سنتی کارفرما و کارگر تدوین شده‌اند، پاسخگوی پیچیدگی‌های جدید نیستند.

این ابهام، پرسش‌هایی اساسی ایجاد می‌کند: آیا راننده یک پلتفرم حمل‌ونقل آنلاین «کارگر» محسوب می‌شود یا «پیمانکار مستقل»؟ پاسخ به این پرسش، تبعات مهمی در زمینه حقوق کار، بیمه و حمایت‌های قانونی خواهد داشت.

عدم شفافیت در نرخ کمیسیون‌ها، الگوریتم‌های قیمت‌گذاری و سازوکار حل اختلاف نیز از دیگر چالش‌هایی است که در غیاب مقررات به‌روز تشدید می‌شود.

تغییر در مهارت‌های موردنیاز بازار کار

اقتصاد پلتفرمی تنها ماهیت اشتغال را تغییر نداده، بلکه نوع مهارت‌های لازم را نیز دگرگون کرده است. در این فضا، مهارت‌های نرم مانند ارتباط مؤثر، مدیریت زمان، انعطاف‌پذیری و خودمدیریتی اهمیت زیادی پیدا کرده‌اند.

همچنین، سواد دیجیتال و توانایی کار با اپلیکیشن‌ها و ابزارهای آنلاین، از پیش‌شرط‌های ورود به این مشاغل است. برای پاسخ به این نیاز، سیستم آموزشی کشور باید بازنگری شود و آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای به سمت مهارت‌های دیجیتال و نرم هدایت گردد.

ضرورت اقدام سیاست‌گذاران

اقتصاد پلتفرمی در ایران همچون تیغ دولبه است؛ از یک‌سو با ایجاد فرصت‌های جدید به بهبود شرایط بازار کار کمک کرده و از سوی دیگر، چالش‌هایی جدی در حوزه حقوق کارگران و امنیت شغلی ایجاد کرده است.

برای بهره‌گیری حداکثری از مزایا و کاهش آسیب‌ها، تدوین قوانین و مقررات جامع ضروری است. این قوانین باید ضمن حمایت از حقوق نیروی کار پلتفرمی (مانند بیمه، حداقل دستمزد و امنیت شغلی)، به رشد و نوآوری پلتفرم‌ها نیز میدان دهند.

سرمایه‌گذاری در آموزش مهارت‌های نوین و ایجاد دوره‌های کوتاه‌مدت برای توانمندسازی نیروی کار، اقدامی کلیدی برای آماده‌سازی جامعه در برابر تحولات این اقتصاد دیجیتال است.

جمع‌بندی

آینده کار در ایران به شدت وابسته به نحوه مدیریت اقتصاد پلتفرمی است. اگر سیاست‌گذاران بتوانند میان حمایت از کارگران و آزادی نوآوری پلتفرم‌ها تعادل برقرار کنند، این مدل می‌تواند به ابزاری برای رشد پایدار و فراگیر تبدیل شود. در غیر این صورت، خطر گسترش مشاغل ناپایدار و تعمیق نابرابری‌ها در کمین خواهد بود.