افرادی که در زمان مناسب با آگاهی خود، حق را شناختند و به یاری‌اش شتافتند. جابر بن عبدالله یکی از این شخصیت‌هاست. در بسیاری از کتب تاریخی در مورد اینکه او در روز اربعین به زیارت امام حسین(ع) رفته اتفاق نظر وجود دارد. سنتی که کماکان در عصر ما ادامه دارد. کما اینکه از او زیارت‌نامه‌ای هم برای ما به یادگار مانده است. «جابربن عبدالله» مفتخر به ملاقات هفت معصوم(ع) بود و از محضر رسول‌خدا(ص)، امیرالمؤمنین(ع)، فاطمه زهرا(س)، امام حسن(ع)،امام حسین(ع)، امام زین‌العابدین(ع) و امام باقر(ع) بهره برده است. در ادامه به این شخصیت و سؤال‌هایی که درباره نخستین زیارت اربعین وجود دارد خواهیم پرداخت.

زیارتی از دل برآمده

اینکه بخواهیم با امام حسین(ع) و یارانشان همراه باشیم و دلمان بتپد که ای کاش در رکاب ایشان می‌بودیم آرزویی است که از دل بسیاری از ما شیعیان گذشته است؛ حتی برای عطیه که در همراهی جابر بود. نقل شده عطیه از جابر می‌پرسد: ای جابر! چگونه [با آنان شریک باشیم] با آنکه ما نه به دره‌ای فرود آمدیم و نه از کوهی بالا رفتیم و نه شمشیری زدیم، در حالی که اینان سرهایشان از پیکر جدا شد و فرزندانشان یتیم و زنانشان بیوه شدند؟جابر گفت: ای عطیه! شنیدم که حبیبم پیامبر خدا(ص) فرمود: «هر کس گروهی را دوست داشته باشد با آنان محشور شده و هر کسی کارِ کسانی را دوست داشته باشد، در کارشان شریک می‌شود» و سوگند به آن که محمد(ص) را به حق به پیامبری برانگیخت نیت من و همراهانم همان است که حسین(ع) و یارانش بر آن رفته‌اند.
زیارت‌نامه اربعین با این فراز آغاز می‌شود: «السَّلامُ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ حَبِیبِهِ السَّلامُ عَلَی خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ السَّلامُ عَلَی صَفِیِّ اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِیِّهِ السَّلامُ عَلَی الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ السَّلامُ عَلَی أَسِیرِ الْکُرُبَاتِ وَ قَتِیلِ الْعَبَرَاتِ… سلام بر ولی خدا و حبیبش، سلام بر دوست خدا و نجیبش، سلام بر بنده برگزیده خدا و فرزند برگزیده‌اش، سلام بر حسین مظلوم شهید، سلام بر آن دچار گرفتاری‌ها و کشته اشک‌ها…».
به همین دلیل سیره‌نگاران و تاریخ‌نویسان نام او را در شمار نخستین کسانی معرفی می‌کنند که به دفاع از حقانیت و جایگاه والای امیرالمؤمنین(ع) و اهل‌بیت(ع) اقدام کرد و نقش مؤثری در بیان فضائل و معرفی ایشان به‌عنوان امام برحق در زمان امامتشان در قالب نقل روایات مهم از قبیل حدیث غدیر، حدیث منزلت، حدیث ثقلین و… داشته است. شخصیت علمی و اخلاقی جابر طوری است که بیشتر مورخان و محدثان فرقه‌های مختلف اسلام، او را مکثر در حدیث و حافظ سنت نبوی می‌دانند و او را فردی مورد وثوق معرفی می‌کنند.

علما به شبهات پاسخ می‌دهند

شیخ طوسی در تهذیب‌الاحکام در این باره می‌نویسد: نخستین زائر شناخته‌شده قبر امام حسین(ع) بر پایه روایات، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر(ص) است. شخصی که در روز اربعین سال ۶۱ هجری به زیارت قبر امام حسین(ع) آمد. او با عطیه عوفی همراه بود. (شیخ طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۶، ص ۵۲)
سیدبن طاووس در «لهوف» نقل می‌کند: «راوی گفت: چون زنان و اهل بیت حسین(ع) از شام بازگشتند و به کشور عراق رسیدند به راهنمای قافله گفتند ما را از راه کربلا ببر. پس آمدند تا به قتلگاه رسیدند، دیدند جابر بن عبدالله انصاری و جمعی از بنی‌هاشم و مردانی از اولاد پیغمبر(ص) آمده‌اند برای زیارت قبر حسین(ع)؛ پس همگی به یک هنگام در آن سرزمین گرد آمدند و با گریه و اندوه و سینه‌زنی با هم ملاقات کردند و مجلس عزایی که دل‌ها را جریحه‌دار می‌کرد، برپا کرده و زنانی که در آن نواحی بودند، جمع شدند و چند روز به همین منوال گذشت». (سیدبن طاووس، لهوف، انتشارات جهان، ترجمه سید احمد فهری زنجانی، ص ۱۹۶) علامه مجلسی در «بحارالانوار» به زیارت جابر بن عبدالله انصاری از مرقد امام حسین(ع) اشاره کرده است. (علامه مجلسی، بحارالانوار، جلد ۹۸، ص ۳۲۹)
با وجود این موارد ذکر شده توسط نویسنده در کتاب او، برخی تاریخ‌نویسان در مورد جزئیات این واقعه اظهار تردید کرده‌اند. آن‌ها معتقدند برخی گزارش‌ها درباره ملاقات جابر با اهل بیت امام حسین(ع) در کربلا ممکن است با واقعیت تطابق کامل نداشته باشد. با این حال، این واقعه به عنوان یکی از رویدادهای مهم در تاریخ شیعه باقی مانده و زیارت اربعین به عنوان سنتی دیرینه در میان شیعیان ادامه یافته است. (رسالة فی تواریخ النبی و الآل علیهم السلام، جلد ۱، صفحه ۳۶)

در جبهه حق تا همیشه

در زمانه‌ای که جابر زندگی می‌کرد، دسیسه‌ها و خدعه‌های فراوانی در برابر مسلمانان قرار داشت، اما او نه تنها در واقعه عاشورا که پیش از آن نیز در جبهه حق حضور داشت. مانند زمانی که معاویه به عنوان سردمدار دسیسه‌چینی و مکر از هیچ راهی برای مقابله با خاندان اهل بیت(ع) فروگذار نمی‌کرد. جابر بن عبدلله انصاری به‌خوبی از ذات شوم معاویه آگاه بود. در کتاب «وقعة صفین» که از کتاب‌های کهن است، از جابر بن عبدالله نقل شده پیامبر خدا(ص) فرمود: «معاویه در حالی می‌میرد که از امت من نیست»، واضح است که جابر با این سخن پیامبر اسلام(ص)، هرگز تحت تأثیر شرایط دوران معاویه قرار نگرفت و موضعی محکم در مقابل آن اتخاذ کرد. او پس از آنکه از تصمیم معاویه مبنی بر انتقال منبر رسول خدا(ص) از مدینه به دمشق آگاهی یافت، به‌شدت با این اتفاق مخالفت کرد و نزد معاویه رفت و سرانجام توانست جلو این اتفاق را بگیرد.

علی(ع) بهترین انسان‌هاست

همچنین جابر بن عبدالله انصاری پس از وفات پیامبر اسلام(ص) به یاری علی(ع) پرداخت و در بسیاری از جنگ‌ها در سپاه امام علی(ع) حضور داشت و جنگید. او که درک عمیقی از اسلام داشت، درباره علی بن ابیطالب(ع) این‌گونه گفته است: «الشاکُّ فی حَرْبِ عَلِیٍّ کالشّاکِّ فی حَرْبِ رسول الله؛ کسی که در حقانیت جنگ‌های امام علی(ع) تردید کند، مانند کسی است که در حقانیت جنگ‌های پیامبر(ص) تردید کرده است». در نگاه جابر، علی(ع) چنان مقامی داشت که در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) میزان حق تلقی می‌شد و منافقان را با بغضی که به حضرتش داشتند، می‌شناختند. سخن معروف جابر درباره حضرت علی(ع) «علی خیر البشر، علی بهترینِ انسان‌هاست»، الهام‌بخش مؤلف شیعی، جعفر بن احمد قمی شد تا در کتابش به نام «نوادر الاثر فی علی خیر البشر» یک سوم روایات خود را از جابر نقل کند. علاقه و اعتقاد جابر به امام علی(ع) به‌گونه‌ای بود که در بحارالانوار از او این‌گونه آمده است: «در جنگ احزاب که علی(ع) دشمن را درهم کوبید و متلاشی کرد، ملائکه خوشحال شدند؛ پس هر کس از دیدن علی شادمان نشود، لعنت خدا بر او باد».

روایت‌کننده حدیث «امامان دوازده‌گانه»

اما دیگر راهی که جابر با آن به دفاع از حق برخاست، روایت حدیث و حفظ سخن اهل‌بیت(ع) بود. یکی از احادیث مشهور و معتبری که از جابر نقل شده، حدیث ائمه دوازده‌گانه است. مرحوم شیخ صدوق در کتاب کمال‌الدین (ج۱، ص۳۸) با سندی از جابربن عبدالله انصاری روایت نقل کرده هنگامی که آیه «أطیعوالله و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم» نازل شد، از رسول خدا(ص) پرسیدیم: یا رسول الله! خدا و رسولش را شناختیم اما «اولی‌الأمر» چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: «آن‌ها خلفا و ائمه مسلمین هستند که اولین آن‌ها علی بن ابیطالب(ع) و پس از او امام حسن(ع) و…» آن حضرت نام همه ائمه دوازده‌گانه(ع) را تا امام دوازدهم(عج) ذکر کردند.

پیام من را به فرزندم برسان

ماجرای ملاقات جابر بن عبدالله با امام باقر(ع) در بسیاری از منابع گزارش شده است. جابر از پیامبر اکرم(ص) شنیده بود تو چندان عمر می‌کنی که فرزندی از ذریه من و همنام من را ملاقات می‌کنی، او شکافنده علم «یبْقَرُالعلم بَقْراً» است، پس سلام مرا به او برسان. جابر پیوسته در پی یافتن این فرزند بود تا جایی که در مسجد مدینه صدا می‌کرد: «یا باقَرالعلم». سرانجام روزی محمد بن علی(ع) که در آن زمان در سنین نوجوانی یا جوانی بود را یافت و سخن پیامبر(ص) را به محضر ایشان رساند.

تأثیر واقعه بر تاریخ شیعه

ورود جابر بن عبدالله انصاری به کربلا در اربعین امام حسین(ع) نه تنها به عنوان نخستین زیارت رسمی از مرقد سیدالشهدا(ع) ثبت شده، بلکه به تقویت فرهنگ عزاداری و زیارت در میان شیعیان کمک کرد. این واقعه نشان‌دهنده وفاداری جابر به امام حسین(ع) و آرمان‌های او بود و به عنوان الگویی برای شیعیان در ادای احترام به امام حسین(ع) و یادآوری قیام عاشورا باقی ماند. زیارت اربعین نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین مناسبت‌های مذهبی شیعیان، هر سال با حضور میلیون‌ها زائر در کربلا برگزار می‌شود. (وقایع الأیام، جلد ۱، صفحه ۲۹۱)

منبع:

شخصیت‌شناسی جابر بن عبدالله انصاری؛ مقاله، نویسنده: موری، دکتر مهدی؛ مطالعات قرآن و حدیث سفینه، پاییز ۱۴۰۱ – شماره ۷۶