گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت ایران توسط کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک منتشر شد. این گزارش هم مانند چهار گزارش پیشین خود با یک جمله تکراری شروع شده است که هنوز هم به آن عادت نکرده‌ایم: «ایران بدترین وضعیت کیفیت اینترنت در میان ۱۰۰ کشور اول GDP یا همان بزرگ‌ترین کشورها در حوزه اقتصاد را دارد.»

در این گزارش به بخش‌هایی از نتایج همکاری کمیسیون اینترنت انجمن با مرکز افکار سنجی «ایسپا» در مورد وضعیت اینترنت ایران نیز اشاره شده است. طبق این داده‌ها که مربوط به خرداد ۱۴۰۴ است، در حال حاضر ۸۶ درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند و این در حالی است که بیش از ۶۲ درصد از کاربران تا پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلترینگ گسترده پلتفرم‌های خارجی و محدودیت‌های شدید اینترنت از فیلترشکن و پروکسی‌ استفاده نمی‌کردند. همچنین طبق این گزارش با وجود فیلترینگ، اینستاگرام انتخاب اول ۶۳ درصد از کاربران اینترنت در ایران است. طبق این گزارش تجربه استفاده اینترنت در ایران فقط از کشورهای کوبا، ترکمنستان، کامرون، آنگولا، سودان و کنگو و اتیوپی وضعیت بهتری دارد. در واقع تجربه استفاده اینترنت در ایران  مانند کشورهای در وضعیت جنگ و کشورهای کمتر توسعه‌یافته‌

در این گزارش آمده که اگر وضعیت کیفیت اینترنت کشور را بدون توجه به وضعیت دوران «حمله اسرائیل به ایران» در نظر بگیریم، تفاوت محسوسی نسبت به گزارش چهارم (جایگاه ۹۵ از ۱۰۰ کشور) دیده نمی‌شود؛ یعنی همچنان تجربه کاربری اینترنت در ایران با سه گزاره‌ی کند  (۸۴ از ۱۰۰)، پراختلال (۹۲ از ۱۰۰) و محدود (۹۹ از ۱۰۰) توصیف می‌شود. در مجموع بر اساس رده‌بندی میانگین سه شاخص در رتبه ۹۷ از ۱۰۰ کیفیت اینترنت قرار گرفته است.

وضعیت تکراری که عادی نمی‌شود

کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک از تیر ۱۴۰۲ درست زمانی که محمدامین آقا‌میری دبیر شورای عالی فضای مجازی از سوی رئیس دولت سیزدهم مامور شده بود تا دلیل اختلال‌ها و کیفیت پایین اینترنت را بررسی کند، در گزارشی جامع وضعیت کیفیت ایران را برای اولین بار منتشر کرد. هر چند که بعد از انتشار این گزارش وزارت ارتباطات دولت سیزدهم آن را غیرواقعی و فاقد اعتبار عنوان کرد. با این حال تجربه کاربران حداقل از اواخر شهریورماه ۱۴۰۱ که اینترنت با بیشترین محدودیت همراه شد و پلتفرم‌های باقیمانده در کشور هم به زیر تیغ فیلترینگ رفت نشان می‌داد که این گزارش قابل استناد است.

کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک اعلام کرده که در گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت کشور هم مانند قبل شاخص‌های کیفیت اینترنت را از پایگاه‌های داده متنوع و معتبری انتخاب و میانگین وضعیت اینترنت ایران در هر کدام را معیار رده‌بندی نهایی قرار داده است. به این ترتیب در شاخص تاخیر که به نوعی می‌تواند بخش‌هایی از اختلال را هم نمایندگی کند از داده‌های Google CRUX، در شاخص محدودیت پایگاه داده‌ی Ooni و شاخص سرعت را بر اساس رادار Cloudflare اندازه‌گیری کرده‌اند. همچنین نتیجه بررسی از میان کشورهایی که در هر سه شاخص بالا، رتبه‌ای داشتند، گردآورندگان گزارش را به این نتیجه رسانده که ایران با جایگاه ۹۷ از ۱۰۰ کشور به‌عنوان بدترین کشور از نظر کیفیت اینترنت قرار دارد.

با اینکه ممکن است مانند هر امر تکرار‌پذیری، برای پنجمین‌بار در این گزارش از شنیدن گزاره «ایران در قعر رده‌بندی‌های کیفیت اینترنت است» متعجب نشویم، اما نباید به بی‌کیفیتی اینترنت برای کاربران نهایی آنلاین عادت کرد. کمیسیون اینترنت در این گزارش تاکید کرده بی‌کیفیتی اینترنت کشور برخلاف عوامل ناشی از تحریم‌ها، علتی قابل کنترل‌تر دارد و می‌توان با تصمیم‌گیری عاقلانه و به‌سرعت این محدودیت‌ها را برطرف کرد. طبق این گزارش فقط با تغییر سیاست داخلی (رفع فیلترینگ از شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های کاربردی و مهارتی) و بهبود وضعیت شبکه (حذف اختلالات تحمیلی به بهانه جلوگیری از عملکرد فیلترشکن‌ها) و با همین بضاعت ملی، می‌توان تجربه بهتری را برای کسب‌وکارهای دیجیتال، شهروندان کشور و بازگشت اعتماد عمومی ایجاد کرد.

نکته‌ای که بارها تکرار شده است

پایان دادن به محدودیت‌های اینترنت حداقل در ۵ سال گذشته بارها از سوی افراد، انجمن‌ها، اتحادیه‌ها و… تکرار  شده است. برای نمونه این نکته اخیرا توسط بیش از ۱۰۰ شرکت فناور فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور در قالب یک بیانیه مشترک اعلام شده است. این فعالان در این بیانه «رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های آموزشی و مهارتی پربازدید»، «افزایش سرعت و پهنای باند بین‌الملل» و «رفع محدودیت پروتکل‌های نوظهور از جمله HTTP/6 و IPV6» را به‌عنوان مطالبه اصلی برای رسیدن به اینترنت آزاد و پرسرعت برای همه مردم ایران بیان کرده‌اند.

این گزارش تاکید می‌کند که ایجاد محدودیت‌های گسترده نه‌تنها تاکنون هیچ انتفاعی برای کشور ایجاد نکرده که برعکس، باعث ترویج استفاده از فیلترشکن‌های خطرناک شده است: «سوق دادن کاربران به این تصمیم علاوه‌ بر تحمیل هزینه‌های اضافه به سبد خانوار، باعث آلودگی شبکه و از آن مهم‌تر رخ‌داد‌های ضدامنیتی شده‌ است.» پیش از این و در گزارش چهارم از سوءاستفاده‌ی اسرائیل از تقاضای بالای فیلترشکن‌ها در کشور گفته شده بود، در تیر ۱۴۰۴ نیز گروه علم و پیشرفت خبرگزاری‌های کشور، با تحقیقات گسترده خود گزارشی درباره خطرهای امنیتی و شبکه‌ای فیلترشکن‌ها منتشر کرده بود.

اینستاگرام همچنان پرکاربرد‌ترین پلتفرم در ایران

در این گزارش کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک تهران در همکاری با مرکز افکارسنجی «ایسپا» پرکاربرد‌ترین پلتفرم‌های خارجی در ایران را مشخص کرده است. بر اساس اطلاعات منتشر  شده در گزارش پنجم انجمن، این همکاری در خرداد ۱۴۰۴ دقیقا پیش از روزهای حمله اسرائیل به ایران انجام شده است. این گزارش نشان می‌دهد که از میان شبکه‌های اجتماعی خارجی، «اینستاگرام» پرکاربردترین پلتفرم میان ایرانی‌هاست.

همکاری بین این دو مجموعه نتایج دیگری هم در بر داشته است، از جمله اینکه:

• ۸۶ درصد از کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند
• اینستاگرام انتخاب اول ۶۳ درصد از کاربران اینترنت است
• ۶۲.۲ درصد  از کاربران پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلتر شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و یوتیوب و… از فیلترشکن و پروکسی‌ها استفاده نمی‌کردند!
• ۶۰ درصد از آن‌هایی که از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان منبع درآمد استفاده می‌کردند، اینستاگرام مهم‌ترین بستر کسب‌ درآمدشان است.
• ۹۳.۸ درصد از جوانان زیر ۳۰ سال ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند.

چرخه معیوب توجیه‌های پایان‌ناپذیر

در بخشی دیگری از این گزارش به ارائه اینترنت طبقاتی به گروهی برای خاموش کردن صدای اعتراض بخشی از جامعه به اینترنت محدود و بی‌کیفیت اشاره شده است. به باور کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک اینترنت طبقاتی که سیاست‌گذارهای کشور از آن به نام تخصصی‌کردن، سطح دسترسی متمایز و رفع فیلتر برای گروه‌های هدف یاد می‌کنند، چیزی شبیه اصرار بر یک چرخه اشتباه مداوم است. در گزارش آمده این سیاست‌هایی تجویزی و دستوری در کشور با یک الگوی مشابه است که  تکرار می‌شوند:

مرحله اول- اعمال سیاست محدودکننده: دولت به بهانه حفاظت از شهروندان، محدودیت گسترده‌ای (مثل فیلتر شبکه‌های اجتماعی) اعمال می‌کند.

مرحله دوم- مقاومت عمومی و عواقب جانبی: به دلیل عقلانی نبودن و مقبولیت نداشتن تصمیم، مردم به‌طور گسترده این محدودیت را دور می‌زنند (استفاده از فیلترشکن) که خود موجب مشکلات امنیتی، اقتصادی و اجتماعی جدیدی می‌شود.

مرحله سوم- راه‌حل نمایشی به جای اصلاح کلی: به جای بازنگری در سیاست اصلی، دولت تصمیم می‌گیرد محدودیت را فقط برای گروه‌های خاصی (روزنامه‌نگاران، دانشجویان، کسب‌وکارها) که فکر می‌کند صدای بلند‌تری دارند، برطرف کند.

این گزارش برعکس گزارش چهارم خود آمار دقیقی از میزان استفاده کاربران از استارلینک ارائه نداده و تنها با انتشار نموداری اعلام کرده که روند استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران همچنان افزایشی است. در گزارش چهارم که دی‌ماه سال ۱۴۰۳ منتشر شده بود، اعلام شد که از ابتدای سال ۲۰۲۴ بیش از ۳۰ هزار نفر در داخل کشور به اینترنت استارلینک دسترسی داشته‌اند که البته اگر این اینترنت بین کاربران به اشتراک گذاشته شده باشد، نزدیک ۱۰۰ هزار نفر در ایران به این اینترنت دسترسی داشته‌اند.

اختلالاتی قبل و بعد از حمله اسرائیل به ایران

در گزارش‌‌های پیشین کمیسیون اینترنت بارها به اهمیت بالای پروتکل HTTP/3 و این‌که چطور اختلال‌های گسترده آن باعث تحمیل هزینه‌های فراوان و از دست رفتن فرصت بزرگی برای بهبود کیفیت اینترنت در کشور خواهد شد، اشاره شده بود. طبق داده‌های گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت در تصویر زیر وضعیت قطعی، اختلال‌های اینترنت قبل، حین و بعد از جنگ دیده می‌شود: همزمان با شروع جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران یعنی ۲۳ خرداد اختلال روی اینترنت شروع شده است و در روز ۲۴ خرداد به اوج خود رسیده است. هر چند طبق داده‌های این گزارش و همچنین داده‌های جهانی از روز ۲۹ خرداد تا ۳۰ خرداد کمتر از ۳ درصد کاربران به اینترنت دسترسی داشتند، در  ۳۱ خرداد اینترنت اپراتورهای ثابت یا مناطق کم‌ریسک‌تر باز شده است. همچنین این گزارش تاکید می‌کند در حالی که وزارت ارتباطات خبر اتصال اینترنت و برگشت به وضعیت عادی را داده بود اما ۱۴ روز پس از آتش‌بس یعنی ۳ تیر پروتکل IPV6 باز شده است. این گزارش مشخص کرده که اختلال روی پروتکل‌های HTTP/3 و IPV6 همچنان ادامه دارد و شرایط به قبل از جنگ برنگشته و پروتکل HTTP/3 همچنان در بیشتر اپراتورها مسدود است.

منبع: شرق