به گزارش خبرگزاری ایمنا، «ایران در حال آماده سازی مذاکره هسته‌ای با کشورهای اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان در ژنو است.» این خبری بود که روز یکشنبه چهارم آذر توسط یک رسانه ژاپنی اعلام شد و سپس توسط اسماعیل بقایی سخنگوی وزارت خارجه، مورد تأیید قرار گرفت. به گفته بقایی، نقطه شروع این دور از مذاکرات، از حاشیه اجلاس عمومی سازمان ملل در نیویورک برنامه‌ریزی شده است و قرار است این دور از گفت‌وگو ها که از روز جمعه نهم آذر کلید می‌خورد، شامل طیفی از مباحث و موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله فلسطین و لبنان و نیز موضوع هسته‌ای باشد.

روز گذشته نیز فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت با بیان اینکه نشست پیش روی مدیران سیاسی وزرای خارجه ایران و سه کشور اروپایی در ژنو نیز بر اساس سه اصل عزت، حکمت و مصلحت دنبال می‌شود، هدف از برگزاری این نشست را گفت‌وگو درباره مسائل دوجانبه و تبادل اطلاعات درباره لبنان و غزه و بازگشت آرامش به منطقه عنوان کرد. سخنگوی دولت درباره احتمال طرح مسائل مرتبط با پرونده هسته‌ای ایران در این نشست نیز گفت: جمهوری اسلامی ایران از هر فرصتی برای حل مسأله تحریم‌ها برمبنای اصول تدبیر شده استفاده خواهد کرد. طبیعتاً یکی از موضوعات ما در هر گفت‌وگو، حل موضوعاتی است که نتایج و پیامدهای آن به مردم ما باز می‌گردد، چرا که با وجود تحریم‌ها هم صنایع و هم مردم ما آسیب می‌بینند.
مهاجرانی همچنین رویکرد ایران در قبال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تعامل، با حفظ منافع ملی برشمرد و گفت: ما با همه از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تعامل می‌کنیم، اما در این مورد راه‌اندازی سانتریفیوژهای جدید را در دستور کار داریم که طبیعی هم هست.

بنابراین این دور از مذاکرات که پیش از صدور قطعنامه شورای حکام علیه ایران از سوی مقامات ایرانی طرح‌ریزی شده است، در شرایطی آغاز می‌شود که روابط ایران و تروئیکای اروپایی به دلیل صدور قطعنامه ضد ایرانی بیش از هر زمانی تیره شده و پیش‌بینی می‌شود که سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان در حال زمینه سازی برای فعال کردن اسنپ بک یا همان مکانیزم ماشه پیش از فرا رسیدن بند غروب برجام باشند تا بتوانند با بازگرداندن تمام تحریم‌ها علیه ایران، دست برتر را در رویایی با ایران حفظ کنند. این یعنی مقامات سیاست خارجی دولت چهاردهم که خود در مذاکرات برجام حضور داشتند با آگاهی از این مسئله، به دنبال فتح بابی برای مذاکره با اروپا بودند تا با رویکرد تعاملی، مانع از فعال شدن مکانیزم ماشه شوند.

با این وجود برخی از کارشناسان معتقدند همانطور که گزارش اخیر گروسی از برنامه هسته‌ای کشورمان به شورای حکام، تأثیری بر عزم تروئیکای اروپایی برای صدور قطعنامه علیه ایران نداشت، تلاش‌های ایران برای اثبات حسن نیت و زمان خریدن تا فرا رسیدن بند غروب برجام در مذاکرات پیش رو نیز کارساز نخواهد بود و سرانجام مکانیزم ماشه دست کم تا یکسال آینده فعال خواهد شد و تمامی قطعنامه‌های پیش از امضای برجام به یکباره برمی‌گردد. همچنین این گفت‌وگوها در شرایطی رقم می‌خورد که ایران کارت جدیدی برای استفاده در مذاکرات پیش رو در اختیار ندارد و همانطور که پیشنهاد توقف غنی سازی ۶۰ درصدی برای عدم صدور قطعنامه شورای حکام، کارساز نبود، قرار نیست ناگهان سه کشور اروپایی به توافق با ایران وادار شوند، مگر آنکه ایران دست به اقدام متفاوت و دور از انتظاری بزند که در مذاکرات آتی دست برتر را به ایران بدهد.

خروج از پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای (NPT) و حرکت به سمت بازدارندگی کامل هسته‌ای یکی از راه‌هایی است که به اعتقاد برخی از کارشناسان در شرایط فعلی برای حفظ عزت و امنیت کشور ضروری است اما نگرانی‌هایی در خصوص پیامدهای آن وجود دارد. لازم به ذکر است که به گفته غریب آبادی، معاون حقوقی وزارت خارجه خروج از ان پی تی، واکنش قطعی ایران درصورت فعال شدن مکانیزم ماشه علیه ایران خواهد بود و این یعنی، اگر فعال شدن اسنپ بک را قطعی بدانیم، دیر یا زود با پیامدهای خروج از ان پی تی مواجه خواهیم شد.

گریزی از مواجهه با پیامدهای خروج از NPT نداریم

در همین راستا ابوالفضل بازرگان در خصوص پیامدهای خروج ایران از ان پی تی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: تبعات خروج از ان پی تی، همان مواردی است که ما در هر حال در یکسال آینده با آن مواجه می‌شویم؛ یعنی در مرحله اول به محض خروج ما از ان پی تی مکانیزم ماشه فعال خواهد شد، واکنش‌های بین‌المللی را خواهیم داشت و شاهد افزایش تحریم‌ها و فشارها خواهیم بود.

وی می‌افزاید: پیش‌بینی من این است که ما در ان پی تی باقی می‌مانیم و نظارت آژانس بر ما نیز تداوم خواهد داشت اما با این وجود، مکانیزم ماشه طی چند ماه آینده نهایتاً تا مهر ۱۴۰۴ فعال خواهد شد و فشار حداکثری ترامپ نیز وجود خواهد داشت، این یعنی ما در هر صورت با این مسائل روبه‌رو هستیم؛ بنابراین این تصور که اگر ما از ان پی تی خارج شویم اتفاقاتی برای ما رخ می‌دهد که اگر خارج نشده بودیم اتفاق نمی‌افتاد تصور درستی نیست، همانطور که ما در سال‌های اخیر فکر می‌کردیم اگر با غربی‌ها با مماشات برخورد کنیم به تحریم‌ها افزوده نمی‌شود اما دیدیم که این‌طور نشد.

کارشناس امنیت ملی معتقد است: گزینه مطلوب این است که از ان پی تی خارج شویم، به سرعت اقدام به ساخت بمب اتم کنیم و سپس خواهان شروع مذاکرات دور جدید باشیم، در غیر این صورت کم‌ترین کاری که می‌توان انجام داد این است که دسترسی آژانس به حداقلی‌ترین حالت ممکن و کمتر از ان پی تی برسد و سریعاً غنی سازی‌مان را به بالای ۹۰ درصد برسانیم و سپس بگوییم می‌خواهیم مذاکره کنیم، زیرا برای مذاکره به یک کارت امتیاز نیاز داریم اما در حال حاضر چنین چیزی در اختیار نداریم.

مکانیزم ماشه چیست و چگونه فعال می‌شود؟

در این میان برخی نگاه دیگری به نحوه فعال شدن مکانیزم ماشه دارند، یکی از نمایندگان مجلس در مصاحبه‌ای به خبرنگار ایمنا گفته بود «اسنپ‌بک بدون حضور آمریکا نمی‌تواند فعال شود و این یعنی پرونده ما نمی‌تواند در شورای امنیت باز شود، زیرا ذیل برجام بوده است و تمام این قطعنامه شورای حکام بر پایه احیا کردن برجام است، در حالی که برجام امروز مرده است و تنها با آمدن آمریکا احیا می‌شود و ما نباید اجازه بدهیم آمریکا به برجام برگردد، مگر اینکه کل تعهداتش را نسبت به ایران اجرا کند و خسارت‌های ما را هم جبران کند که این امر محال است.» این در حالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد خروج آمریکا از برجام ارتباطی با فعال شدن مکانیزم ماشه ندارد و هریک از کشورهای ۴+۱ می‌توانند با طرح شکایت از توقف اجرای تعهدات برجامی از سوی ایران به شورای امنیت، فعال شدن مکانیزم ماشه را به جریان بیندازد.

احتمال وتوی چین و روسیه در صورت ارجاع پرونده هسته‌ای کشورمان به شورای امنیت در قالب مکانیزم ماشه نیز، یکی دیگر از نمایندگان مجلس مطرح کرده بود، در همین رابطه نیز بررسی‌ها نشان می‌دهد مطابق متن توافق برجام، سوال مرتبط با این مکانیزم به گونه‌ای طراحی شده است که وتوی چین و روسیه نه تنها به نفع ایران نیست، که به ضرر ایران محسوب می‌شود و تنها در صورتی که یکی از سه کشور اروپایی حاضر در برجام از حق وتو استفاده کند تمام تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران باز می‌گردد.

به طور کلی مکانیسم ماشه (Snapback) در راستای حل‌اختلاف پیش بینی شده در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.

این کمیسیون، در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تأسیس شده است. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می‌تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود. پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آن‌ها قطعنامه صادر کند.

اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این خصوص قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند. به این ساز و کار، مکانیسم ماشه (Snapback) یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم این ساز و کار، این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست بلکه «عدم بازگشت تحریم ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رأی گیری برای «بازگشت تحریم ها» انجام نمی‌شود بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم ها» انجام می‌شود که حتی اگر شورا به آن رأی ندهد، یک عضو دارای حق وتو می‌تواند رأی را وتو کرده و عملاً تحریم‌ها بازگردند.

بند مربوط به مکانیزم ماشه در توافق برجام

وتو به ایران کمک نمی‌کند

بازرگان در خصوص فعال شدن مکانیزم ماشه به خبرنگار ایمنا می‌گوید: فرایند فعال شدن اسنپ بک به این شکل است که یک سوال را در شورای امنیت به رأی می‌گذارند و آن سوال این است که «آیا تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران برداشته شود یا خیر؟» و با این سوال، کافی است تنها یکی از طرفین «وتو» کند، این یعنی قرار نیست بپرسند که تحریم‌ها بماند یا نماند که چین و روسیه بتوانند به نفع ایران از حق وتو استفاده کنند، بنابراین با این شرایط کافی است تنها یکی از کشورهای اروپایی عضو برجام از جمله آلمان، انگلیس و یا فرانسه وتو کند تا اسنپ بک فعال شود و تمام هفت دور قطعنامه‌ها از جمله فصل هفت منشور ملل متحد به قبل از سال ۲۰۱۵ بازگردد.

وی تاکید می‌کند: برای این کار هیچ نیازی به حضور ایالات متحده آمریکا وجود ندارد و حتی اگر آمریکا به برجام برگردد و مخالف مکانیزم ماشه هم باشد، انگلیس یا دو کشور اروپایی دیگر، می‌توانند با وتو مکانیزم ماشه را فعال کند.

کارشناس امنیت ملی در خصوص دستاوردهای برجام تصریح می‌کند: در مورد برجام باید دو نکته را در نظر بگیریم، اول اینکه ما چقدر می‌خواستیم از برجام منفعت ببریم و دوم اینکه منافع ما از برجام با تحریم‌های ثانویه آمریکا از بین رفت، یعنی اگرچه تحریم‌های بین‌المللی علیه ما برداشته شد اما تحریم‌های ثانویه آمریکا بیش از تحریم‌های سازمان ملل به ما فشار وارد کرد. همچنین طرف‌هایی که تحریم از آنها برداشته شد و می‌توانستند با ما کار کنند با تحریم‌های ثانویه آمریکا دیگر با ما کار نکردند و دوباره در زمان دولت شهید رئیسی مجدداً با ما شروع به کار کردند که آن هم به دلیل مبحث گذار در نظم بین‌المللی بود، بنابراین این هم دستاورد برجام نبود.

با گذشت ۱۰ سال از برجام ممکن است همه چیز به حالت سابق برگردد

کارشناس امنیت ملی می‌افزاید: نباید فراموش کرد که ما در برجام تعهداتی دادیم و اقداماتی انجام دادیم که هیچ دستاوردی برای ما نداشت و ۱۰ سال بعد از توافق وضعیت به گونه‌ای رقم خورده که ممکن است همه چیز به حالت سابق برگردد، با این تفاوت که بسیاری از اطلاعات دور زدن تحریم‌ها را از دست داده‌ایم، ده سال دست خودمان را به واسطه آژانس بسته‌ایم، اقتصادمان در این ده سال ضعیف‌تر شده و دوباره به نقطه اول بازگشته‌ایم! اگر قرار بود دوباره به همین نقطه بازگردیم، با تصور اینکه وضعیت فعلی ما به لحاظ بین‌المللی در سال ۲۰۱۴ نیز وجود داشت، دست کم شرایط داخلی ما بسیار متفاوت بود و راه‌های متعددی پیش رو داشتیم.

ترور، خرابکاری و عملیات سایبری علیه برنامه هسته‌ای کشورمان بعد از حضور بازرسان آژانس تشدید شد

بازرگان با یادآوری اینکه ما چندین مورد ترور دانشمندان، خرابکاری و عملیات سایبری علیه برنامه هسته‌ای کشور داشتیم که بعد از حضور بازرسان تشدید شد، می‌گوید: حتی در خرداد سال ۱۴۰۱ گروسی پیش از نشست شورای حکام مستقیم به اسرائیل رفت، در حالی که اسرائیل اصلاً عضو ان پی تی نیست، این یعنی حضور گروسی در ایران علاوه بر اهداف سیاسی، با انگیزه جاسوسی و انتقال اطلاعات انجام می‌شود. لازم به ذکر است که «اطلاعات»، گران‌ترین کالای بین‌المللی است و دولت‌ها برای به دست آوردن اطلاعات، پول تعیین می‌کنند، جاسوس استخدام می‌کنند، دزدی می‌کنند و دست به عملیات‌های سری می‌زنند تا داده به دست بیاورند، اما ما به صورت رایگان این اطلاعات را در اختیار غربی‌ها قرار می‌دهیم و چیزی هم در قبال آن نمی‌گیریم!

هدف کشورهای اروپایی از دور جدید مذاکرات چیست؟

وی در خصوص دیداری که قرار است روز جمعه برای آغاز مذاکرات با اروپا انجام شود تاکید می‌کند: در واقعیت کشورهای اروپایی به دنبال معطل کردن و سرکار گذاشتن ایران هستند و می‌خواهند با فشار بر ایران به نتیجه مطلوبشان برسند، بنابراین واضح است که پروسه مذاکرات در نهایت به ضرر ما تمام خواهد شد زیرا طرف مقابل یک قدم از ما جلوتر است و با صدور قطعنامه شورای حکام، علیه ما مدرک تولید کرده و حالا وارد مذاکره می‌شود.

چرا تروئیکای اروپایی به دنبال فعال کردن مکانیزم ماشه است؟

وی درباره علت اینکه کشورهای عضو برجام به دنبال فعال کردن مکانیزم ماشه هستند، بیان می‌کند: این کشورها می‌خواهند مجدداً کارت‌های امتیازگیریشان را افزایش بدهند، زیرا بعد از فعال شدن مکانیزم ماشه اگر ایران بخواهد با آمریکا و اروپا توافق کند، دوباره مجبور است سر تحریم‌های بسیار زیادی وارد مذاکره شود، به علاوه اینکه با قرار گرفتن ایران در ذیل فصل هفتم، احتمال حمله به ایران هم افزایش پیدا می‌کند و همزمان تهدید نظامی خواهیم داشت.

کارشناس امنیت ملی ادامه می‌دهد: در حال حاضر هم در صورت خروج ایران از ان پی تی چنین تهدیدی وجود دارد اما تفاوت این است که اگر الان این کار را انجام دهیم، مدیریت این مشکل تا حدودی دست ما است و می‌توانیم خروج از ان پی تی را تبدیل به یک کنش کنیم تا مجدداً به واسطه آن مذاکرات را شروع کنیم، اما اگر بعد از فعال شدن اسنپ بک، از ان پی تی خارج شویم، یک واکنش نشان داده‌ایم.

زمان به ضرر ما است مگر آنکه…

بازرگان یادآور می‌شود: ما باید بدانیم که زمان به ضرر ما جلو می‌رود نه به نفع ما، اما ما می‌توانیم این قاعده را برهم بزنیم و می‌توانیم در یک ماه پیش رو تا قبل از روی کار آمدن ترامپ یک شوک وارد کنیم و وضعیت را به نفع خودمان تغییر بدهیم تا بعد از مستقر شدن ترامپ، بگوییم ما بمب ساخته‌ایم، حالا بیایید توافق کنیم؛ آن زمان قطعاً ما از موضع قدرت مذاکره خواهیم کرد.

به گزارش ایمنا، با توجه به آنچه گفته شد ضروری است که دولت چهاردهم در مذاکرات پیش رو با هوشمندی برخورد کند و از مماشات با کشورهایی که در ۱۰ سال گذشته نشان داده‌اند هیچ عزمی برای توافق با ایران ندارند، پرهیز کند چراکه در شرایط فعلی با گذر هر یک روز، یک گام به هدف نهایی طرف‌های غربی برجام یعنی فعال شدن مکانیزم ماشه نزدیک تر می‌شویم و تنها با اتخاذ رویکردی مقتدرانه و حکیمانه می‌توان «عزت» و مصلحت کشور را تأمین کرد، چراکه بدون عبرت گرفتن از مذاکرات پیشین و اتخاذ رویکرد آینده نگر، مذاکرات پیش رو می‌تواند به ابزار دیگری برای ضربه زدن به منافع ملی ایران عزیز تبدیل شود.